Οι ιστορικές και αρχαιολογικές σπουδές κατείχαν ιδιαίτερη θέση στον αρχικό σχεδιασμό της Φιλοσοφικής Σχολής, γεγονός που υποδηλώθηκε με την παρουσία τριών ιστορικών και τριών αρχαιολόγων ανάμεσα στους πρώτους καθηγητές που αρχικά τη στελέχωσαν, οι μισοί περίπου του συνολικού αριθμού. Από το 1984 το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας είναι ένα από τα οκτώ τμήματα που ανήκουν στη Φιλοσοφική Σχολή.
Το Τμήμα παρέχει στους φοιτητές του τους ακόλουθους τίτλους:
- Πτυχίο με ειδίκευση Ιστορίας ή Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης
- Μεταπτυχιακό δίπλωμα με ειδίκευση στην Προϊστορική Αρχαιολογία ή στην Κλασική Αρχαιολογία ή στην Βυζαντινή Αρχαιολογία ή στην Ιστορία του Ανθρωπογενούς Περιβάλλοντος, στην Ιστορία της Τέχνης, στην Αρχαία ή Βυζαντινή Ιστορία, στη Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία, στην Ιστορία των Σλαβικών λαών ή στην Τουρκολογία, στην Λαογραφία και Κοινωνική Ανθρωπολογία
- Διδακτορικό δίπλωμα στην Ιστορία ή την Αρχαιολογία.
Το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας καυχάται για την ακαδημαϊκή του παράδοση, η οποία ξεκινά ταυτόχρονα με την Ίδρυση του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, το 1925. Κτίσθηκε από γενιές διακεκριμένων καθηγητών της Αρχαιολογίας, της Ιστορίας, της Λαογραφίας και της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας. Με τη δημιουργικότητα, την καινοτομία και το ήθος τους άφησαν ανεξίτηλο το αποτύπωμά τους στις ανθρωπιστικές επιστήμες. Κοντά τους μαθήτευσε μέγα μέρος των φιλολόγων που στελέχωσαν την ελληνική μέση εκπαίδευση κατά τον 20ό αιώνα, όσο η Φιλοσοφική Σχολή λειτούργησε κυρίως ως χώρος επαγγελματικής κατάρτισης εκπαιδευτικών.
Οι πολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές και δημογραφικές εξελίξεις των τελευταίων είκοσι ετών και η ταυτόχρονη γιγάντωση της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης θέτουν σε όλα τα τμήματα ανθρωπιστικών σπουδών του ελληνικού πανεπιστημίου μεγάλα διλήμματα και ισχυρές προκλήσεις. Από τη στιγμή που απουσιάζουν ή είναι εξαιρετικά σπάνιες οι έτοιμες επαγγελματικές λύσεις, καλούμαστε να ανακαλύψουμε και να αναδείξουμε εκ νέου τη σημασία των ανθρωπιστικών επιστημών, παράλληλα με τη μέριμνα για την άριστη επιστημονική κατάρτιση νέων ιστορικών και αρχαιολόγων.
Η επιστημονική ερευνητική μέθοδος που παράγει και ανανεώνει τη γνώση με τη συγκρότηση επιχειρημάτων είναι το βασικό μαθησιακό αποτέλεσμα του προγράμματος σπουδών, αυτό που θα μείνει, όταν όλες οι άλλες πληροφορίες έχουν ξεχαστεί. Υπάρχει όμως κάτι πιο σημαντικό στο οποίο στοχεύουμε ως Τμήμα και θεωρούμε ότι αποτελεί το συγκριτικό μας πλεονέκτημα: Η επανερμηνεία του παρελθόντος και η κατανόηση των πολλαπλών τρόπων που αλληλοεπιδρά με το παρόν δίνει στους αποφοίτους μας μια προνομιακή σχέση με το μέλλον, ευρύτητα στην οπτική τους γωνία, κριτική ικανότητα θεώρησης του κόσμου και δυνατότητες εμβάθυνσης επί της ουσίας.
Σ’ ένα κόσμο όπου η πρόσβαση στην πληροφορία δεν είναι πλέον ζητούμενο αλλά κεκτημένο, σ’ ένα κόσμο όπου η αληθινή και η ψευδής είδηση συνυπάρχουν και σκοπίμως διαπλέκονται, όπου οι γνώμες διατυπώνονται με απίστευτη ελαφρότητα, η άριστη γνωριμία με το παρελθόν και η μέθοδος προσέγγισης της αλήθειας συνιστούν τα δύο βασικά κεφάλαια του πληρέστερου ταξιδιωτικού οδηγού για το παρόν και το μέλλον. Είναι το βασικό υλικό για να χτιστούν ποικίλες και ίσως απρόβλεπτες επαγγελματικές σταδιοδρομίες.